OTP چیست؟
رمز یک‌بارمصرف (One Time Password یا OTP)، یک کد احراز هویت موقت است که فقط برای یک جلسه ورود یا یک تراکنش معتبر است. هدف اصلی OTP، کاهش خطر حملات سایبری مانند حملات بازپخش (Replay Attacks) و مهندسی اجتماعی است.
OTP به‌صورت خودکار توسط یک الگوریتم رمزنگاری‌شده تولید شده و معمولاً از طریق SMS، تماس صوتی یا اعلان فشاری به کاربر ارسال می‌شود. برخلاف رمزهای ثابت، OTP یک‌بارمصرف است و امکان سوءاستفاده مجدد از آن وجود ندارد.
این فناوری به یکی از استانداردهای رایج در احراز هویت چندعاملی (Multi-Factor Authentication یا MFA) تبدیل شده است و در مواردی مانند ورود به سیستم، تأیید حساب جدید و تأیید تراکنش‌های مالی کاربرد دارد. رایج‌ترین نوع OTP، یک کد عددی ۶ رقمی است که کاربر آن را در سایت یا اپلیکیشن وارد می‌کند.
OTP چگونه کار می‌کند؟
OTP معمولاً با استفاده از یک کلید مشترک بین اپلیکیشن OTP کاربر و سرور احراز هویت تولید می‌شود. این رمز از دو روش اصلی پیروی می‌کند: روش رمز یک‌بارمصرف مبتنی بر زمان (Time Based One Time Password یا TOTP) که بر اساس الگوریتم HMAC (Hash based Message Authentication Code یا کد احراز هویت پیام هش‌محور) و یک مهر زمانی (Timestamp یا برچسب زمانی) ایجاد شده و فقط برای چند ثانیه معتبر است، و روش رمز یک‌بارمصرف مبتنی بر شمارنده (HMAC based One Time Password یا HOTP) که از الگوریتم HMAC و شمارش‌گر تلاش‌های ورود برای تولید رمز استفاده کرده و پس از هر استفاده تغییر می‌کند. OTP می‌تواند از طریق پیامک، ایمیل یا اپلیکیشن‌های احراز هویت ارسال شود، اما روش پیامکی در برابر حملاتی مانند جعل پیامک (SMS Spoofing یا جعل شماره فرستنده پیامک) و حملات مرد میانی (Man in the Middle یا MITM یا حمله واسطه‌ای) آسیب‌پذیر است. به همین دلیل، مؤسسه ملی استاندارد و فناوری آمریکا (NIST) توصیه می‌کند سازمان‌ها به جای ارسال OTP از طریق SMS، از روش‌های امن‌تر مانند اپلیکیشن‌های احراز هویت یا کلیدهای امنیتی استفاده کنند، زیرا این روش‌ها علاوه بر افزایش امنیت، امکان تأیید واقعی مالکیت دستگاه را فراهم کرده و خطر دسترسی غیرمجاز را کاهش می‌دهند.
کاربردهای OTP چیست؟
کاربردهای رایج OTP عبارتند از:
- ورود به حساب کاربری
هنگام ورود به حساب‌های بانکی، ایمیل یا شبکه‌های اجتماعی، OTP به عنوان یک لایه امنیتی دوم عمل می‌کند. این روش دسترسی غیرمجاز را کاهش داده و امنیت حساب را افزایش می‌دهد. - تأیید تراکنش‌ها
در پرداخت‌های آنلاین، انتقال وجه و خریدهای دیجیتال، رمز OTP هویت کاربر را پیش از تکمیل تراکنش تأیید می‌کند. این روش جلوگیری از کلاه‌برداری (Fraud Prevention) را تضمین کرده و امنیت تراکنش‌های مالی را بهبود می‌بخشد. - بازیابی رمز عبور
در صورت فراموشی رمز عبور، یک کد موقت و زمان‌دار برای کاربر ارسال می‌شود. با وارد کردن این کد، کاربر می‌تواند رمز عبور خود را تغییر داده و از دسترسی غیرمجاز به حساب جلوگیری کند. - تأیید ورود از دستگاه یا مکان جدید
اگر کاربر از یک دستگاه ناشناس یا موقعیت مکانی جدید وارد شود، سیستم برای تأیید هویت یک OTP ارسال می‌کند. این فرآیند کاهش حملات جعل هویت را تضمین می‌کند. - دسترسی به سیستم‌های حساس
در سازمان‌ها، کارکنان برای ورود به سیستم‌های حساس و پایگاه‌های داده نیاز به تأیید OTP دارند. این روش امنیت اطلاعات را افزایش داده و جلوگیری از نفوذ غیرمجاز را تضمین می‌کند.
مزایای استفاده از OTP چیست؟
مزایای استفاده از رمز یک‌بارمصرف عبارتند از:
۱. آشنایی گسترده کاربران با رمزهای OTP
رمز یک‌بارمصرف به دلیل استفاده گسترده در احراز هویت بانکی، بازیابی رمز عبور و ورود ایمن، برای بیشتر کاربران مفهومی آشنا است. در دنیایی که تعداد دستگاه‌های موبایل تقریباً دو برابر جمعیت انسان‌ها است، اکثر کاربران بدون نیاز به تجهیزات اضافی، امکان دریافت OTP روی تلفن همراه خود را دارند.
۲. فناوری قابل‌اعتماد و اثبات‌شده
هرچند پیامک‌های OTP همیشه بی‌نقص نیستند و ممکن است به دلیل مشکلات شبکه یا محدودیت‌های اپراتور با تأخیر ارسال شوند، اما در اکثر موارد، رمزها ظرف چند ثانیه تحویل داده می‌شوند. در صورت عدم دریافت، کاربر می‌تواند درخواست ارسال مجدد را ثبت کند، که معمولاً بدون مشکل انجام می‌شود.
۳. سازگاری با سناریوهای مختلف احراز هویت
OTP فراتر از سیستم‌های مالی بوده و در ورود به حساب‌های کاربری، تأیید تراکنش‌ها و کنترل دسترسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. OTP بخشی از احراز هویت چندعاملی و احراز هویت قوی مشتری است که سطح امنیت را افزایش می‌دهد.
۴. افزایش امنیت در برابر حملات سرقت اطلاعات
با استفاده از OTP، حتی اگر اطلاعات ورود کاربران (مانند نام کاربری و رمز عبور) در یک حمله فیشینگ (Phishing Attack) یا نشت داده (Data Breach) به سرقت رود، مهاجم برای دسترسی به حساب باید OTP معتبر را نیز در اختیار داشته باشد. این موضوع باعث می‌شود که حملات مهندسی اجتماعی و جعل هویت ناکارآمد شده و ورود غیرمجاز به حداقل برسد.
جمع‌بندی
در این مقاله، به بررسی رمز یک‌بارمصرف به‌عنوان یک راهکار امنیتی کلیدی در احراز هویت دیجیتال پرداختیم. ابتدا مفهوم OTP را توضیح دادیم و نشان دادیم که چگونه با استفاده از الگوریتم‌های رمزنگاری‌شده مانند HMAC و روش‌های TOTP و HOTP تولید می‌شود. سپس، کاربردهای رایج آن، از جمله ورود به حساب‌های کاربری، تأیید تراکنش‌ها، بازیابی رمز عبور و کنترل دسترسی به سیستم‌های حساس را بررسی کردیم. در ادامه، مزایای OTP، از جمله قابلیت اطمینان، انعطاف‌پذیری و افزایش امنیت در برابر حملات سایبری را توضیح دادیم. در نهایت، روش‌های امن‌تر برای استفاده از OTP را معرفی کردیم و تأکید کردیم که اپلیکیشن‌های احراز هویت و کلیدهای امنیتی جایگزین بهتری نسبت به پیامک OTP هستند. OTP یکی از مؤثرترین روش‌های احراز هویت است که با افزایش امنیت و کاهش خطر حملات سایبری، به‌عنوان یک استاندارد جهانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
