DR یا  بازیابی از بحران چیست؟

هیچ زیرساختی، هرچقدر هم قدرتمند و هوشمند طراحی شده باشد، از خطر وقایع ناگهانی و بحران‌هایی چون حملات سایبری، بلایای طبیعی، خطای انسانی یا خرابی سخت‌افزاری در امان نیست. آنچه یک سازمان را از نابودی یا اختلال بلندمدت نجات می‌دهد، نه پیشگیری مطلق، بلکه آمادگی برای بازیابی سریع و هدفمند است. در همین راستا، مفهومی حیاتی به‌نام بازیابی از بحران (Disaster Recovery) یا به اختصار DR، به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از امنیت اطلاعات و تداوم کسب‌وکار (Business Continuity) مطرح می‌شود. DR شامل مجموعه‌ای از سیاست‌ها، ابزارها و فرآیندهایی است که امکان بازیابی اطلاعات و سیستم‌ها را در صورت وقوع حادثه فراهم می‌کند.

اما با گسترش خدمات ابری و پیچیدگی‌های جدید فناوری، مفهومی نو به نام DRaaS یا Disaster Recovery as a Service به معنی «بازیابی از بحران به عنوان سرویس» نیز ظهور کرده است که امکان بازیابی بحران را به‌شکل سرویس و ابری ارائه می‌دهد. این تحولات، سازمان‌ها را با انتخاب‌ها، چالش‌ها و تصمیم‌گیری‌های مهمی روبه‌رو کرده است. در این مقاله از بلاگ آبالون به بررسی بازیابی از بحران و مقایسه آن با DRaaS می‌پردازیم.

 بازیابی از بحران چیست؟

بازیابی از بحران یا Disaster Recovery به مجموعه‌ای از راهکارها، فرآیندها و فناوری‌هایی گفته می‌شود که با هدف بازگرداندن سیستم‌ها، داده‌ها و زیرساخت‌های حیاتی سازمان پس از وقوع حادثه یا بحران طراحی و اجرا می‌شوند.

حادثه می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد:

• قطع برق یا خرابی سخت‌افزار
• حملات سایبری مانند باج‌افزار
• آتش‌سوزی یا سیل در مرکز داده
• خطای انسانی مانند حذف ناخواسته فایل‌ها
• یا حتی اختلال در خدمات ارائه‌دهندگان سرویس‌های ابری

هدف اصلی DR این است که سازمان‌ها پس از چنین رخدادهایی بتوانند در کوتاه‌ترین زمان ممکن، داده‌ها و سیستم‌های خود را به حالت عملیاتی بازگردانند، بدون آن‌که دچار از دست رفتن حیاتی‌ترین اطلاعات یا ازکارافتادگی بلندمدت شوند.

اجزای کلیدی در یک راهکار DR

• طرح بازیابی از بحران (Disaster Recovery Plan – DRP):
  مستنداتی رسمی که شامل سناریوهای احتمالی بحران، اولویت‌بندی سیستم‌ها، گام‌های لازم برای ریکاوری، تیم‌های مسئول و ابزارهای مورد استفاده است.
• زیرساخت‌های پشتیبان (Backup Infrastructure):
  شامل دیتاسنترهای پشتیبان، ذخیره‌سازی داده‌ها روی دیسک یا فضای ابری، و راهکارهای مبتنی بر snapshot یا replication هستند. استفاده از سرویس بازیابی از بحران می‌تواند این فرآیند را به‌شکل ساخت‌یافته، سریع و امن برای سازمان‌ها تضمین کند.
• مدت زمان بازیابی (RTO) و نقطه بازیابی (RPO):
  • مدت زمان بازیابی (RTO یا Recovery Time Objective) به حداکثر زمانی که سیستم می‌تواند از دسترس خارج باشد، اطلاق می‌شود.
  • نقطه بازیابی (RPO یا Recovery Point Objective) نیز به حداکثر میزان از دست رفتن داده‌ها (بر اساس زمان) که قابل قبول تلقی شود گفته می‌شود.
• آزمون‌های دوره‌ای:
  یک DR بدون آزمون‌گیری، در لحظه بحران می‌تواند بی‌اثر باشد. سازمان‌ها باید سناریوهای بحران را شبیه‌سازی کرده و آمادگی تیم‌ها را بسنجند.
• تیم پاسخ به بحران:
  افرادی مشخص با نقش‌های شفاف که مسئولیت بازیابی، تصمیم‌گیری و ارتباطات درون‌سازمانی و برون‌سازمانی را بر عهده دارند.

تفاوت DR و DRaaS چیست؟

یکی از تحولات مهم در حوزه بازیابی از بحران، ظهور DRaaS (مخفف Disaster Recovery as a Service) یا بازیابی از بحران به‌عنوان سرویس است. این مفهوم، تفاوت‌هایی اساسی با DR دارد و به سازمان‌ها اجازه می‌دهد از طریق زیرساخت‌های ابری، بدون سرمایه‌گذاری سنگین، به‌سرعت و با انعطاف بیشتر سیستم‌های حیاتی خود را بازیابی کنند. 

۱. تعریف DRaaS

DRaaS خدمتی است که از سوی ارائه‌دهندگان سرویس ابری ارائه می‌شود و شامل میزبانی نسخه پشتیبان سیستم‌ها، مانیتورینگ، خودکارسازی فرآیند بازیابی و اجرای کامل برنامه DR از راه دور و در صورت بروز بحران است.

۲. تفاوت‌های کلیدی DR و DRaaS

۳. چه زمانی DRaaS مناسب است؟

• سازمان‌هایی که منابع و زیرساخت فیزیکی محدود دارند
• استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک با اولویت حفظ داده و عملیات
• شرکت‌هایی که نیاز به ریکاوری فوری و خودکار دارند
• تیم‌های IT کوچک با توان پشتیبانی محدود

در مقابل، DR هنوز در سازمان‌های بزرگ با الزامات امنیتی خاص یا نیاز به کنترل کامل بر زیرساخت‌، جایگاه خود را حفظ کرده است.

طرح DRP چیست و چه نقشی در تداوم کسب‌وکار دارد؟

DRP یا Disaster Recovery Plan، سندی رسمی و ساختاریافته است که نقشه‌ی راه بازیابی اطلاعات، زیرساخت‌ها و خدمات حیاتی سازمان را در صورت وقوع بحران ترسیم می‌کند. این طرح، یکی از ارکان اصلی در تضمین تداوم کسب‌وکار (Business Continuity) است و به سازمان‌ها کمک می‌کند که نه‌تنها از داده‌های خود حفاظت کنند، بلکه فعالیت‌های عملیاتی خود را در کمترین زمان ممکن از سر بگیرند.

اجزای اصلی طرح DRP

1. تحلیل ریسک و ارزیابی تأثیر (Risk Assessment & Business Impact Analysis – BIA): شناسایی تهدیدهای احتمالی (مثل حملات سایبری، بلایای طبیعی، اختلالات برق یا شبکه) و برآورد پیامدهای آن بر فرآیندهای کلیدی سازمان
2. اولویت‌بندی سیستم‌ها و سرویس‌ها: مشخص‌کردن اینکه کدام سیستم‌ها یا داده‌ها، حیاتی هستند و باید در اولویت بازیابی قرار گیرند (مطابق با RTO و RPO تعریف‌شده)
3. سازوکارهای بازیابی اطلاعات و سرویس‌ها: شامل روش‌های پشتیبان‌گیری، ذخیره‌سازی در دیتاسنترهای پشتیبان یا فضای ابری و فرآیندهای بازگردانی اطلاعات و سرویس‌ها
4. نقش‌ها و مسئولیت‌ها: تعیین اعضای تیم بازیابی، وظایف هر فرد، نحوه تصمیم‌گیری در شرایط بحران و کانال‌های ارتباطی داخلی و خارجی
5. پروتکل‌های ارتباط اضطراری:  برای اطلاع‌رسانی به ذی‌نفعان، مشتریان، رسانه‌ها یا نهادهای قانونی
6. برنامه تست و ارزیابی دوره‌ای: اجرای سناریوهای شبیه‌سازی شده (مثل حمله فرضی یا قطع دیتاسنتر) برای ارزیابی عملکرد تیم و کارایی ابزارها
7. مستندسازی و بازبینی مداوم: طرح DRP باید به‌صورت دوره‌ای بازنگری شود تا با تغییر زیرساخت‌ها، نرم‌افزارها یا شرایط کسب‌وکار هم‌سو بماند

نقش DRP در تداوم کسب‌وکار

بدون یک طرح DR کارآمد، سازمان‌ها ممکن است در مواجهه با بحران، داده‌های حیاتی خود را از دست بدهند، اعتماد مشتریان را خدشه‌دار کنند، متحمل ضررهای مالی سنگین شوند و حتی جایگاه رقابتی خود را از دست بدهند. DRP نقطه اتصال بین «حادثه» و «ادامه حیات سازمانی» است.

سناریوهای بازیابی، ریسک‌های فناوری اطلاعات و راهکارهای حفاظت از داده‌ها

در دنیای واقعی، بحران‌ها همیشه از دل احتمالات آماری یا اسناد رسمی سر بر نمی‌آورند. آن‌ها اغلب ناگهانی، بی‌رحم و در بدترین زمان ممکن ظاهر می‌شوند. سازمان‌ها زمانی واقعاً آماده‌اند که سناریوهای محتمل را پیش‌بینی کرده باشند و برای هرکدام مسیر بازیابی مشخصی داشته باشند.

یکی از متداول‌ترین سناریوها، حمله سایبری است؛ به‌ویژه در قالب باج‌افزارهایی که داده‌های حیاتی را رمزنگاری کرده و دسترسی سازمان به اطلاعات را مسدود می‌کنند. این نوع تهدیدها معمولاً با باج‌گیری مالی، افشای اطلاعات یا ایجاد اختلال در خدمات حیاتی همراه است. در چنین وضعیتی، تنها سازمان‌هایی می‌توانند به‌سرعت بازیابی شوند که از پیش نسخه‌های پشتیبان ایزوله و رمزنگاری‌شده در اختیار داشته باشند و سازوکار بازگردانی داده‌ها را تمرین کرده باشند.

در کنار تهدیدهای سایبری، خرابی سخت‌افزاری نیز سناریویی شایع و خطرناک است. سوختن سرورها، قطع برق ناگهانی یا اختلال در شبکه داخلی می‌تواند باعث توقف کامل عملیات شود. سازمان‌هایی که به زیرساخت‌های اضافه، مجازی‌سازی و دیتاسنترهای پشتیبان مجهز شده‌اند، معمولاً با کمترین زمان توقف، خود را بازیابی می‌کنند.

بلایای طبیعی همچون آتش‌سوزی، سیل یا زلزله، تهدیدهایی‌اند که می‌توانند به‌کلی یک مرکز داده فیزیکی را نابود کنند. در این شرایط، اگر داده‌ها در نواحی جغرافیایی دیگری ذخیره شده باشند یا از خدمات DRaaS استفاده شده باشد، سازمان می‌تواند زیرساخت‌های خود را در محیطی دیگر راه‌اندازی کند و ادامه فعالیت دهد.

از سوی دیگر، نباید نقش خطای انسانی را دست‌کم گرفت. حذف تصادفی فایل‌های حیاتی، پیکربندی اشتباه در سرورها یا اجرای اسکریپت‌های مخرب، سناریوهایی هستند که به‌سادگی رخ می‌دهند. اینجا آموزش مستمر کاربران، ابزارهای ثبت تغییرات و قابلیت بازگردانی نسخه‌های قبلی فایل‌ها اهمیت حیاتی پیدا می‌کند.

در نهایت، گاهی بحران‌ها نه از درون، بلکه از بیرون می‌آیند؛ مثل قطع سرویس‌دهی اینترنت یا اختلال در ارائه‌دهنده‌های ابری. در این وضعیت، سازمان‌هایی که معماری ترکیبی یا زیرساخت‌های failback در اختیار دارند، می‌توانند همچنان حداقلی از سرویس‌های خود را حفظ کنند.

هر یک از این سناریوها، تهدیدی واقعی برای حیات داده‌ها و استمرار عملیات‌اند. اما اگر درست شناسایی شوند و در طرح DRP به آن‌ها پاسخ داده شود، می‌توانند از یک بحران تمام‌عیار، به یک آزمون موفقیت‌آمیز تبدیل شوند.

تفاوت راهکار بازیابی از بحران Active-Passive در مقابل Active-Active

بازیابی از بحران می‌تواند به  دو روش Active-Passive یا Active-Active پیاده‌سازی شود.  در ادامه، این دو راهکار را مقایسه می‌کنیم.

راهکارهای حفاظت از داده‌ها

• پشتیبان‌گیری چندلایه (On-site + Off-site + Cloud): داده‌ها در چند محل متفاوت ذخیره شوند تا در برابر تخریب فیزیکی، نفوذ یا خرابی مقاوم باشند.
• رمزنگاری داده‌ها در زمان انتقال و ذخیره‌سازی: امنیت اطلاعات در مسیر شبکه و روی دیسک تضمین می‌شود.
• استفاده از مراکز داده پشتیبان (Backup Data Centers): به‌صورت فعال یا غیرفعال (Cold/Warm/Hot Sites) برای بازیابی سریع در شرایط بحرانی

جمع‌بندی

هیچ سازمانی نمی‌تواند خود را از وقوع بحران‌ها مصون بداند. آنچه تمایز ایجاد می‌کند، داشتن آمادگی ساختاریافته برای مواجهه با حادثه و حفظ تداوم فعالیت‌هاست. DR و به‌طور خاص‌تر DRaaS (بازیابی از بحران به‌عنوان سرویس)، به سازمان‌ها این امکان را می‌دهند که داده‌های حیاتی خود را بازیابی کنند، زمان ازکارافتادگی را به حداقل برسانند و اعتماد مشتریان و بازار را حفظ نمایند. در این مطلب دیدیم که DR صرفاً مجموعه‌ای از نسخه‌های پشتیبان نیست، بلکه سیستمی یکپارچه برای حفظ حیات دیجیتال سازمان و بازیابی داده‌ها و نیز سرویس‌های حیاتی است. از تهیه طرح DRP گرفته تا آزمون‌های منظم، از شبیه‌سازی سناریوهای بحران تا استفاده از مراکز داده پشتیبان و خدمات ابری، همه اجزای این سیستم باید دقیق، آزموده‌شده و قابل اتکا باشند.